“Fukushima”: Laat een dodelijke ramp de nucleaire in­dustrie uit de as herrijzen ?

25 jaar na de reactor-explosie in Tsjernobyl (Oekraïne)

De voortdurende nucleaire ramp van 11 maart 2011 in Japan is de ernstigste sinds de reactor-explosie in Tsjernobyl op 26 april 1986. Het destructieve potentieel ervan is zelfs nog groter om­dat bij de instal­laties van Fukushima Daiichi, in totaal, een tien keer zo grote massa radioactieve splijtstof be­trokken is. De Ja­panse overheid, de nu­cleaire autoriteiten en de industrie zijn koortsachtig bezig om de cata­strofe, waarvoor zij zelf grote verantwoordelijkheid dragen, onder controle te krijgen. Ondanks interna­tionale assis­tentie zijn de Ja­panse autoriteiten op improvisaties aangewezen, die het risico met zich meebren­gen om de ramp nog te ver­groten. De vier verwoeste reactoren blij­ven ondertussen radioac­tieve splij­tingsproducten en stra­ling uitsto­ten.

Nooit eerder is in “vredestijd” een nucleaire ramp van een dergelijke omvang voorgevallen in een van de meest ontwikkelde landen van het wereldkapitalisme. Zij treft nota bene het technologi­sche mekka Japan, dat zelf ex­porteur van nucleaire technologie is en dat er tegelijk een belangrijke af­zetmarkt voor vormt. Daarmee door­kruist zij op een internatio­naal niveau het beleid van nationale overheden en industrie in de stra­tegische ener­gie-sector.

Volgens officiële inschattingen het tot zeker na januari 2012 zal duren voordat de reactoren onder controle zijn gebracht. Voordien kan er geen sprake zijn van een definitieve ontmante­ling van de instal­laties, noch van een grote schoonmaak van het bedrijfsterrein. Het laatste zal meer dan een decenni­um in be­slag ne­men.

De on­vrede en woede onder de bevolking in Japan over de onverantwoordelijkheid van de autoritei­ten en over hun falende respons op de rampspoed die het land heeft getroffen, begint zich te manifes­teren in groeiende straatpro­testen, zo­als op 11 juni in Tokyo en in an­dere ste­den van het land. [1] De bevol­king wantrouwt de autori­teiten, die de omvang en ernst van de nucleai­re catastrofe heb­ben versluierd en gebaga­telliseerd, en bijgevolg de omvang van de rampzalige gevol­gen ervan voor mens en milieu, steeds meer. Zij begint zowel de “vreedza­me toepassing” van de nucleaire technolo­gie als het gezag van de regering ter discus­sie te stellen. De protesten klagen het falende rampen-mana­gement aan, en stellen de ver­antwoordelijkheid van de autori­teiten voor de nucle­aire ramp aan de kaak. Zij eisen een betere nood­hulp, com­pensaties en een om­buiging van het energiebe­leid.

De werkelijke omvang van de nucleaire ramp komt slechts geleidelijk aan het daglicht, en zal jarenlang voor twisten zor­gen. De Japanse firma Tepco en de Japanse staat zijn beslist niet de eersten die boter op hun hoofd hebben bij het verzwijgen en bagatelliseren van de omvang van een nucleaire ramp. De Verenigde Sta­ten gingen hen in 1979 voor met het reactor-ongeluk van Three Mile Island bij Harrisburg in Pennsylvania, waarbij de autoriteiten in hun officiële verklaringen geen gevaar voor de volksgezondheid zagen, terwijl zij te­gelijk de eva­cuatie van 140.000 omwonenden geboden achtten. De veel omvangrijkere reactor-explosie inT­sjernobyl (Oekraïne) in 1986 werd door de nationale en de Russische autoriteiten ruim een week lang verzwe­gen, totdat een Zweeds insti­tuut alarm sloeg vanwege metingen van sterk verhoogde radioactieve straling vanuit het oosten van Europa.

Onze solidariteit gaat uit naar de door rampspoed getroffen bevolking die in verzet komt te­gen de cynische en levensbe­dreigende wijze waarop de heer­sende klasse met haar levensvoorw­aarden en met de gevolgen van de zeebe­ving en de nucleaire ramp om­springt. In de eerste plaats naar de ar­beiders en me­dewerkers van de nood­hulpdiensten, die onder erbarmelijke omstandigheden hun ge­zondheid en leven in de waag­schaal stellen.

In Japan zijn het, vier maanden na de ontzagwekkende aardbeving en de tsunami die een hele regio hebben verwoest, vooral ont­hullingen en aanklachten door experts, wetenschappers, burger­initiatieven en milieu-activ­isten die de verdoezeling door de autoriteiten van de werkelijke omvang en de gevolgen op termijn van de kernramp doorkruisen. [2] Hun werk verdient de aandacht en kritische steun van revolutionaire minderheden. Zoals de ramp van Tsjer­nobyl laat zien, zal ook in dit geval de biologi­sche en ecologi­sche schade omvangrijk zijn en generaties lang blijven doorwerk­en.

Naar gelang onze bescheiden mogelijkheden zullen we in de kolom­men van Controversen na­der ingaan op de ont­wikkelingen in deze ramp, en willen we de brandende vraagstukken die deze aan de marxis­ten en de communisti­sche linker­zijde stelt, opnemen en verdiepen. We roepen op tot een zo breed en diepgaand moge­lijke en discus­sie over deze vragen.

Toenemend verzet tegen de onverantwoordelijkheid van de autoriteiten

De catastrofe van “Fukushima” confronteert de wereldbevol­king met de do­delijke geva­ren van het ‘vreedzame’ ge­bruik van nucle­aire technologie en de onverantwoordelijk­heid van de autorit­eiten tegen­over de bevolking van de der­de economie van de wereld. [3] 25 jaar na ‘Tsjernobyl’ stelt de nucleaire ramp in Japan de toekomst van nucleaire energie op­nieuw in vraag. Inspanningen van de industrieën en nationale overheden om vaart te ma­ken met een wereldwijde “renaissan­ce” van kernenergie, als zoge­naamd “schone en goedko­pe energie­bron” en als een veron­dersteld “CO2-arm” alternatief voor het wereldwijd toenemende ge­bruik van fos­siele brandstof­fen, zijn in opspraak geraakt.

De belangrijkste mogendheden van het kapitalisme hebben allen ingezet op een uit­breiding van kernenergie om in hun toe­nemende energiebehoeften te voorzien. Pa­rallel daaraan heb­ben ze een “beleid” van verlen­ging van de le­vensduur van ver­ouderde kerncentrales gevoerd, om de tijd voor planning en ontwikkeling, aanbesteding, inspraak­procedures, en voor de bouw van een nieuwe genera­tie reactor­en te “overbruggen”... en vooral om de weer­standen on­der de bevolking te neutraliseren. [4] Na het ongeluk van Three Mile Is­land in 1979, en de ramp in Tsjernobyl in 1986, die bei­den plaatsvonden in de context van de verscherping van de koude oorlog en zijn waanzinnige bewape­ningswedloop, heeft de in­zet van nucleaire technologie zoveel weer­stand onder de bevol­kingen in de oude centra van het kapitalis­me in het westen op­geroepen, dat industrie en overheid, met de VS en Duitsland voorop, de mees­te uitbreidings­plannen 2 de­cennia lang in de ijskast hebben moeten zetten. Bovendien be­moeilijkten de druk van economische stagnatie en de duik in de recessie vanaf het begin van de jaren 1980 omvangrijke kapitaalinvesterin­gen op de lange termijn met twijfelachtige winst­prognoses. De grootse campagnes en disputen rond de klimaat-op­warming en het “CO2 – vraagstuk” in het afgelopen decenniu­m leken een gunsti­ger “kli­maat” voor een massale ac­ceptatie van kernener­gie te hebben gecreëerd, en voor een nucleaire industrie die zich een “groen” en “duur­zaam” imago heeft aangemeten. De ca­tastrofe in de Fukushima-1 centra­le heeft dit beleid van pappen en nathou­den in hun ge­zicht doen ont­ploffen.

In verscheidene landen zijn in het kielzog hiervan opnieuw protestbewegingen onder de bevolking opgeleefd tegen de onverantwoorde­lijkheid van de autoriteiten van staat en industrie, en tegen de voortzet­ting van het ge­bruik van kern­energie zelf, met zijn tal­rijke onop­geloste problemen en gevaren – zo­als het eeuwig onopgeloste probleem van de eind-opslag van radioac­tief afval. Deze bewe­gingen eisen de overgang naar meer ‘duurza­me’ energiebron­nen als een ra­tioneel en veiliger alter­natief, doorgaans zon­der dat zij de kapitalistische productiewijze in vraag stellen.

In Duitsland heeft de ramp in Japan er toe geleid dat de re­gering Merkel binnen een dag een koerswijziging van 180 graden aankondigde in haar beleid om de levensduur van verouderde reactoren te verlengen. Zij liet onmiddell­ijk 8 verouderde reacto­ren buiten bedrijf stellen, in afwachting van inspecties en evalua­ties. Het was een pu­bliek ge­heim dat deze reactoren ook na inspectie niet meer aan het elektriciteitsnet zouden wor­den aangesloten. Desondanks le­den de coalitiepartijen CDU en FDP in de centrum-recht­se re­gering, na massale demonstra­ties in 4 gro­te Duitse steden op 25 maart, [5] bij drie opeenvolgende deelstaatverkiezin­gen gevoelige verliezen aan de opposit­iepartijen, en vooral aan de Groenen. De Bondsregering kondigde vervol­gens aan dat binnen tien jaar alle 17 kern­centrales in Duitsland geslo­ten zullen worden. Na deze om­mezwaai is er binnen de Duitse bourgeoisie ge­krakeel uit­gebroken over de te volgen koers in het industrie- en energiebeleid, over de haal­baarheid van de uit­bouw van de energievoor­ziening uit ‘duurzame bronnen’; over even­tuele oplossingen voor het eeuwige vraagstuk van de eind-opslag van ra­dioactief afval, over overgangs­-scenario’s en dreigende schade­claims van grote energiecon­cerns te­gen de Duitse staat. De regering begaf zich op een zoektocht naar een nieuwe ‘nationale ener­gie-con­sensus’, waaraan zij de oppositie­partijen wil binden. De te­rugkeer van de Duitse regering naar het beleid van haar centrum-linkse voorganger van SPD en Groenen werd zelfs tot een van de con­troversiële kwesties tijdens de topontmoe­ting tussen Merkel en Obama in Washington op 7 juni. [6]

Na de spectaculaire ommezwaai van de Duitse regering kondigde in mei de Zwitserse regering een stopzetting af van geplande nieuw­bouw ter vervanging van 5 kerncen­trales, die in 2034 zullen worden stilgelegd. Vervolgens leed op 13 juni de regering Berlusconi in Italië een gevoelige ne­derlaag in een referendum dat (on­der andere) over de vraag ging of, voor het eerst sinds het referendum van 1987, de bouw van kerncentrales toegestaan zouden wor­den. Dit is door het overgrote deel van de deelnemers afgewezen, die nipt met zovelen waren opgekomen, dat het refe­rendum officieel geldig moest worden verklaard.

Tij­dens de protestdem­onstratie op 11 juni in Ja­pan wer­den al­leen al in de hoofd­stad Tokio 20.000 deel­nemers ge­teld. Dat bracht een aanzienlijke groei van het be­scheiden pro­test tot uitdruk­king, in een land waarin het niet tot de goede toon wordt gerekend om in het openbaar te protesteren te­gen de rege­ring. De demonstranten klagen het falen­de rampen-beheer aan, en stellen de verantwoordelijkheid van de autoriteiten voor de nucleaire ramp aan de kaak. Zij eisen betere noodhulp, compensaties, en een herziening van het energiebeleid.

Het tekent het verlies van het gezag van de regering, dat noch de spectaculaire aankondiging van premier Naoto Kan begin mei om het ener­giebeleid van Japan “van de grond af te herzien” en in een groter aan­deel van ‘duurza­me energie’ te voor­zien, noch zijn oproep tot stillegging van twee reactoren van de Hamaoka cen­trale (in afwachting van versterkingen tegen een tsunami) de uitbreiding van de demon­straties hebben kun­nen voorko­men. De consens­us onder de Japanse bevolking om de optie van kernenergie, on­danks alle problemen en geva­ren die er­aan kleven, te blijven accepteren, erodeert zienderogen. Vol­gens opiniepeilin­gen begint een ruime meer­derheid van de Japanse bevolking, onder indruk van de ramp, de “vreedzame toepassing” van kernenergie af te wijzen. Volgen­de protestmanifestaties zijn in september voorzien.

Niet alleen in de traditionele centra van het kapita­lisme, die onder de diepste economische crisis na 1929 gebukt gaan, waart onvrede en protest onder de bevolking. In de groei-economie van kernwapenmogend­heid India, in de regio Jaitapur, 400 km ten zui­den van Mumbai (Bom­bay), verzet zich de loca­le be­volking van boeren en vissers sinds vier jaar te­gen plannen van rege­ring in Delhi om er ‘s werelds groot­ste nucleaire complex te vestigen. In een In­disch-Franse joint-ven­ture met het bedrijf Areva wil zij er zes gloednieuwe EPR [7] uranium-re­actoren met 1650 gi­gawatt vermogen per eenheid laten bouwen. De lokale be­volking ziet haar gezondheid, levens­wijze en het eco­systeem dat de bron van haar be­staansmiddelen is in ge­vaar gebracht, en is ge­duldig en vol­hardend in ver­zet ge­komen, ge­steund door dissidente mili­tairen, nu­cleaire wetenschappers en ecologen. [8]

Deze ontwikkelingen en pro­testbewegingen stellen het beleid voor een strategis­che sector van de nationale econo­mie in vraag, en manifesteren een verlies aan gezag van de regerende autoriteiten. Zij tonen boven­dien de actuali­teit aan van oude, funda­mentele vraag­stukken aan voor het marxisme, zoals: de kwestie van de ver­houding tussen mens en natuur, en van de rol van de tech­nologie bij de uit­buiting van mens en natuur door het kapita­lisme, dat maat­schappelijke productiekrachten in de­structie-krachten trans­formeert; het vraagstuk van de alternatie­ven hiervoor en de consequenties van deze alter­natieven voor indu­strie en energie­beleid in een maat­schappij die breekt met de waarde­wet. Niet in de laatste plaats stellen zij opnieuw de vraag aan de orde van de hou­ding van re­volutionaire minderhed­en tegen­over protestbe­wegingen onder verscheidene klassen en lagen van de bevolking, die gerecht­vaardigde zor­gen en ei­sen tot uit­drukking bren­gen tegen­over de vernie­tigende uit­werkingen van het ka­pitalistische industrialisme op volksgezond­heid en leef­omgeving en die, vaak te­vergeefs, proberen op te bok­sen tegen de onverantwoordelijk­heid van een staats­gezag en een industrie, die roe­keloos handelen voor particuliere win­sten en de uit­buiting van mens en natuur in dienst van de kapi­taal-accumulatie.

Jac. Johanson, 24 juli 2011

Controversen, Forum voor de Internationalistische Communistische Linkerzijde

* correctie: voetnoot nr. 3, december 2011

Eerste stellingnamen van groepen van de communistische linkerzijde,
en van anderen die zich met haar uiteenzetten:

1. Internationale Communistische Partij (PCInt), Le Prolétaire, no. 499), maart – april 2011:
   Tremblement de terre au Japon: Les responsabilités criminelles du capitalisme dans la catastrophe

• Internationale Communistische Tendens, 17 maart 2011:
  From Hiroshima to Fukushima

• Internationale Communistische Tendens, (GIS), 25 maart 2011:
  Stilllegung aller Atomkraftwerke durch Stilllegung der herrschenden Klasse!

• Internationale Kommunistische Stroming (IKS), 1 april 2011:
  Earthquakes, tsunamis and nuclear accidents in Japan: capitalism is a horror show

• Initiatief Arbeiders Communisme
  (ICO), 18 april 2011:
  Les accidents nucléaires au Japon et la question du communisme

• Matière et Révolution, 25 mei 2011:
  Japon ; trois réacteurs en fusion et cela ne fait même plus partie de l’actualité très médiatisée...